COVID-19

COVID – 19 haibasekarino? (What is COVID – 19?)
COVID – 19 haibasihandaktaputhorakpa coronavirus an thokhanbasandokanna/lounaganbaanabani. Masigianouba virus amasung masinathokhanbaanabasi December 2019 da China da laichatoinathoraktringeigiamangdakhangnaramde.


Coronavirus asi mi oibaamadisadalainathokhanbangamba virus kiachoubakanglupamani. Mi oibadatongantonganbamakhalgi coronavirus namioibaginungsasorhonnabagikayat sing amadithabombi ta changdunaayambanatouganbamakhalgilokkhubadihouragayamnatamthibamakhalginungsasorhonbeianabakhudamoina Middle East Respiratory Syndrome (MERS) and Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) thokhallihainakhangnari. Khuwaidaginounaputhorakpa coronavirus nanahanbaanabasi COVID – 19 hairibaanabasithokhalli.

COVID – 19 gilaiong sing karikarino? (What are the symptoms of COVID – 19?)
Khuwaidagioiganbalaioing sing di laihoutouba, chokthabaamasungkhangkhukhubani. Lainasinanarabamioikharadichikpanaba, natonfunba, naton mahi chenba, khanaonaba/sabanatragakhonghambahairibalaiongsingsunabayai. Hairibalaiongsingsemahousanaachambalaiong oi amasungtapnatapnanabahourak a. Mioikharadimahikasichangababulaionguthokpangamdeamasunganabaleitabagumtouwe. Mioiayamba (cha da 80) di top toppalaiyengtoudanalainasidagikokpangammi. COVID – 19 nanarabamioi 6 kimanungdaanadikhara henna sokchinnanaiamasungnungsasorhonbagiawabamayoknei. Ahaloirabamioiamadiatoppalainananarabakhudamoina BP leiba, thamoigianabaleibanatragana diabeteskianabaleibamioisingdikhara henna sokchingalli.Laihoutouba, khangkhukhubaamsungsorhonbawabamioisingnahakselgimioi sing tanabigadabani.


Matoukaramna COVID-19 sandok e? (How does COVID-19 spread?)
- Meeyamna COVID-19 lainasimahik (coronavirus) sichangaba mee amadagiloubangami. Lainaasi COVID-19 nanaraba mee amanalokkhubanatragasorhondorakpadanatondaginatraga chin dagithadorakpa COVID-19 pak aba apikpa tinnatraga mahimakuptagi mee amadagi mee amdasangdoka. Tin makupsingdu chin natondagithoraklagapotsing da natragaleimai da tagani. Kanagumba mee amanasigumba COVID-19 pak aba potsingamadileimai du thengurabadiadugamagi mitta, naton da chin da amuksokuradimahikasi mee dudachangkhigani. Kanagumba mee amana COVID-19 pak aba mioiamanathadorakpaapikpa tin makuptuhonjinluradi mee adusu COVID-19 lounarakkani. Maramasina COVID-19 nanaraba mee amadagi 1 meter (3 feet) lapnaleibayamnamaru oi. WHO nahoujiktourinaCOVID-19 sikaramnasandorak e haibagimatang da touribathijinbagithabak sing kupnayengsilliamasunganoubawafamamadi e pao meeyam da leptanapibiri.

Eiesanangakthokchanabaamasunglainasisandokpathingnabakaritoubayai? (What can I do to protect myself and prevent the spread of disease?)
Mipumkhudingmakingakthoknabapambei sing (Protection measures for everyone)
- WHO website, adomgileibakkigioibaamasungeramdamgioibamiyamgihaksengamarileinabamioisingdagifangbaanouba COVID-19 sandorakpagi pao sing khangjinbiba. Malemgileibak sing na COVID-19 anabathorakpa sing ureamasung kaya amanasangdorakpaure.China amadiateileibaksingnalainaasisandorakpagichanghanthahanbaamasungthingbadamaipakle. Adumoinamakhoujikleiribafibamasitambangamde. Maramasinachangnainaanouba e pao loubigadabani.

Adomnaachambacheksintourangkharaloukhattuna COVID-19 nanarakpaginatragalainasisandokpadichanghanthahanbangamni: (You can reduce your chances of being infected or spreading COVID-19 by taking some simple precautions:)
1) Changnainaamasungfajanakhutsa alcohol yaoba mahi amanateithokpibanatragasaponsijinadunaesing da chamthokpiba.
2) Karigidamak? alcohol yaoba mahi natragasaponamasungesingsijinabanakhutta ta paklakpa virus tuhatpangami.
3)- Adomkanagumbalokkhuribanatragahakthikhallibamioiamadagiyamdrabada 1 metre (3 feet) lapnaleibiyu.
4) Karigidamak? Kanagumbaamanalokkhubanatragahakthikhanbadaapikpa virus yaoraba tin makup sing kamthorak e. Adomnalokkhuribanatragahakthikhalliba COVID-19 nanaraba mi ganaknanaleirabadimahikyaoraba tin makup sing sorhonjinbadayaokhibayabagioithokpachaona lei.
5) Mitta naton da amsungchindasokpiganu.
6) Karigidamak? Khutnapotcheimayam ama thengubasokubayai adugakhutta virus paklakpayai. Khutta virus tupaklakagadikhuttagi virus adumittanaton da chindachangkhigani. Adudagidi virus tuhakchangmanung da changkhidunanahalakpayai.
7) Adomamadiadomgiakoibadaleiba mee sing du lunanbamaongadasorhollibrahaibakhangdokadabani. Haibadilokkhubahakthikhanbamatamdamathakthangbapambomdu/khuttukonsindunakhanbranatraga tissue paper sijinaduna chin natonkupsinbraadugasijinakhraba tissue paper du mafamchanakhudaktahundokhibrahaibasini.
8) Karigidamak? Masiguma thin makupsingna virus sisandok a. lunanbamaongadasorhonbanaadomnaadomgiakoibadaleibamee singbuvirustagingakthokpangamganikhudamoina cold, flu and COVID-19.
9) Hakchangnungaitabaleiragadi yum da leibiyu. Laihou, lokkhubaamadisorhonbanungairaktragadithindabatoudanahakselgamarileinabamioigatanabiyu. Lamdugihakselgioibaauthority napibapaotakeenbiyu.
10) Leibakkinatraga lamlamgiauthoritysingdamafamdugimatammatamgioibaanouba e pao fangbigani. Mangjouna pao pibanaadomgihakselgitengbangpibiribamioidunaadombuachumbahakselgikhudongchabafangnanabalamjingbigani. Masinaadombu virus asidagiamasungatoppamahiksingdagingakthokpangamganiamadisandokpathingani.
11) COVID-19 nanounasokhallabaamadipaksannasandoraklibamafamsingbuleptanakhangjingani. Yaragadi,adomthamoigilainaleiraba, diabetesnatraganathabombigianabaleiraba, lam koibaleppiyu. Karigidamak? Adommafammayamsigimanungdamafamamahektadagi COVID-19 lounaraknabagioithokpagichang hennawangi.

Eise COVID-19 narakadaba dukaraifaomanbage?(How likely am I to catch COVID-19?)
1) COVID-19 nabagikhudongthibaseeinaleiribamafamdugimakhapollemaruoina COVID-19 gilaichatleirabamafam dana helli.
2) MioiayambanaCOVID-19 nabagikhudongthibasimafamayambadahanthei. Adumoinamak, houjiktimalemgi mafamkhudingdalainaasisandorakli.Asigumbamafam sing sidaleibanatragalakpamioisingna COVID-19 nabarakpagikhudongthiningaioibahelli. Leingakkiamasunghakselgimioisingnaanouba COVID-19 narabamioikhangdokpakhudingiakanbathabakloukhatli.Mafammafamgichathokchatsinamadimeeyamtinbagiathingbasing ennabahotnaba. Lainasingakthoknabaloukhatlakpathabaksingbumatengpangsinbana COVID-19 lainasilounarakpeiamadisandorakpeikhudongthibaduhanthahangani.
3) China amasungatoppaleibaksingdatoubagum, COVID-19 thorakpathingbaamadilainasisandorakpalephanbangamgani. Laibakthibadi, nounalainaasiyamnathunathorakli. Adomnachatkekhallibamafamdugifibam du khangbayamna darker lei. WHO nanumitkhudingi COVID-19 gimalempumbadaoiribafibamgiwarolfongi.

Eina COVID-19 sibumipaigadra?(Should I worry about COVID-19?)
1) Maru oinaangangsingamasungnahasingdadi COVID-19 namaramoidunanabaanabaseayambanaechamchammi. Adumoinamak, anabase henna lusillakpasungami: chaoraknalainasinarabamioi manga gimanungdamioiamadilayengsang da layengba darker oi. Maramasinameeyamna COVID-19 thorakpasinamakhoibuamadimakhoiginungsijarabakayabusokhanganihainamipaibafaobamthoka.
2) Eikhoinaeikhoiesamak, eikhoiginungsijaraba sing amasungeikhoigifuruppungakthoknabagidamakeikhoigicheksinjaba sing aduthabakoinaonthokpangamgani.Khuwaidagihannatougadabathabaktikhutsatoinaamasungfajanachamthokpibaamadifajanalunallabamaongdanungsasorhonbiba. Ani subadaanouba e pao loudunakhangjinbibaamadi lam lamgihakselgimioinapibapaotak ta koiba, chathokchatsintoubaamasungmeeyampunbadaathingbapibamayamasienbiba.

Kanabunolainaasi henna lusilakpagikhudongthibaleiribase? (Who is at risk of developing severe illness?)
Eikhoinakaramna COVID-19 nameeyambusokhallineinaringei, ahaloirabamioi sing amadiatoppalaina(khudamoina high blood pressure, heart disease, lung disease, cancer or diabetes)leiriba mioisingdiatoppamioidagihenna toinaanabasesokchinbathengnei.

Antibiotic singna COVID-19 layengbangambranatragangakthokpangambra? (Are antibiotics effective in preventing or treating the COVID-19?)
- Ngamde. Antibiotics ti virus kimayok ta thabaktoubangamde, makhoidi bacteria nathokhanbaanabakhaktagimayokta thabaktoubangammi. COVID-19 asi virus nathokhanbaniaduna antibioticsnamasigimayok ta mathoutoubangamde. Antibiotics pu COVID-19 layengnabaamadingakthoknabapambeioinasijinnaroidabani. Anabayengbahakselgimioiamagipaotakkimatungenna bacteria nathokhanbaanaba sing layengbadasijinnagadabani.

COVID-19 ngakthokpanatragafahanbangambahidaknatragalayengleibra? (Are there any medicines or therapies that can prevent or cure COVID-19?)
- Nongchupkileibakkharadadi, lamdugioinanatarga yum da toujabalayengnanungaihanbanatraga COVID-19 gilaiong sing hanthahanbayai, adubuhoujikfangibamidakamatana COVID-19 asingakthokpaamadifahanbangambagikhudamleite. WHO na antibiotics yaonahidak ama hektasijinnaduna COVID-19 ngakthoknabanatragafahanabaesanaesabulayengjouhaibaleite. Adumoinamak, nongchuplomgiamadi lam lamgioibahidak sing mioiba da changtoudunachangyeng kaya marumchathari. WHO naasigumbahoujiktouribachangyengsingifol sing leptanakhanghalakkani.

COVID-19 gi vaccine, hidaknatragalaiyengleibra? (Is there a vaccine, drug or treatment for COVID-19?)
- Ngasifaobagioinadileitri. Ngasifaobada COVID-19 ngakthoknaba top toppa antiviral hidakamasungmasigilaiyengleitri. Adumoinamak, lainasinasokhallabamioisingna magi laiong singdagisafanabacheksinbigadabani. Sathinanarabamioisingdianalayeng sang da layengbigadabani.Anabasingbufagathalakpagidamakmatengtoubiriba sing buthagatsi. Oibayaba vaccine singichangyengtouri. WHO na COVID-19ngakthoknabaamadifahannaba vaccine amasunghidakputhoknabahotnabagithabak sing yengsilli. Esanaesabuamadiatoppamioibu COVID-19 deingakthoknabagikhwaidagifabalambi di khuttoinahamba, lokkhubadamathakthangbapambom/khutkonsindunanatraga tissue paper sijinnabuna chin natonkhumjinba, amadilokkhuribanatragahakthikhallibamioidagi 1 meter (3 feet) lapnaleibigani.

COVID-19 asi SARS hairibasigamanabra? (Is COVID-19 the same as SARS?)
1) Manade. COVID-19 thokhalliba virus amadi 2003 da thokhibaSevere Acute Respiratory Syndrome (SARS)hairibaanabasi thokhalliba virus ani asi genetically marileinei, adudumakhoinathokhallibalainasingdimanade.
2) SARS ti COVID-19 gayengnabadayamna henna tamthiba mee sihanbangambaanabani, adubu COVID-19 gumnadisandokande. SARSanabasi 2003 gimatungdagimalemgimafamamatatadathoklakkhidre.

Esangakthokchanabachinkhum (mask) upkadra? (Should I wear a mask to protect myself?)
- Adom COVID-19 nanarabakandada (maruoinalokkhubabagilaiongleiraba) natraga COVID-19 nanaraba mee busebatoubibakhaktadachinkhum (mask) sijinnabiyu. Amukhaksijinnagadabachinkhum di amuktagi henna sijinnabiganu. Adomlainasidaginadrabadinatragaanaba mee busebatoudanachinkhumsijinnabirabadichinkhumarembadamanghanbaoinathokani.Malempumbadachinkhumgiawatpamayoknari. Maramsina WHO nameeyam da chinkhumbuheisingnasijinnabinabakhanghalli.
- Maramchadanamamalyamlaba resources manghanba natragachinkhumbulannasijinnabadagingakthoknabamaramchanachinkhumsijinnanaba WHO natakpiri (chinkhumsijinnabagipaotakyengbiyu). Esanaesabuamadiatoppamioibu COVID-19 deingakthoknabagikhwaidagifabalambi di khuttoinahamba, lokkhubadamathakthangbapambom/khutkonsindunanatraga tissue paper sijinnabuna chin natonkhumjinba, amadilokkhuribanatragahakthikhallibamioidagi 1 meter (3 feet) lapnaleibibani.

Matoukaramnachinkhumuppigani, louthokpiganiamadihundokpigani? (How to put on, use, take off and dispose of a mask?)
- Ningsingbiyu, chinkhumasihakselgisinthatouribamioi, matengpangbagithabaktouribamioiamasungsorhonbanungaitabagilaiongleiba (laihouamasunglokkhuba) mioikhaktanasijinnabiyu. Chinkhumthengdringidakhutsa alcohol yaobamahinasengdokpiyunatragaesingamasungsaponsijinnadunachamthokpiyu. Chinkhum du segaitukaibanatragaahobayaobraningthinayengbiyu.
- Metal makak (strip) yaobamaion/nakaldunamathaktathangbiyu.
- Chinkhumdugimapanthangadaba (machusangbamaion) natragamanungthangadabamaion du fajanayengbiyu.
- Chinkhum du maidathamduna metal strip tuchapsindunanatragachinkhumdugimapanduchingthokchingsinsanabidunaadomginatongileiribamaong du tanabasembiyu.
- Chinkhum du makhadachingthaduna chin amasungkhadangsukupsinbiyu.
- Mask adusijjinnarabamatunglouthokpiyu, mask tuadomgimaidagiamadifiroldagilapnathamkhinabalouthokpamatamdamask tugimapanthangbaamotpasaruktuthengdanabaadomginagimaninglomdagi mask kimari du louthokpiyu.
- Sijinnarabamatung mask adumakhumkhumbafatabahapnabapatradakhudaktahapchinbiyu.
- Mask aduthengubanatragahundokkhrabamatung da adomgikhutsadusendokpiyu- alcohol yaobakhutteithoknabasijinnabiyu, karigumleibakumbapakpauradisapongaesingatoudunafajanahamdokpiyu.

COVID-19 gi incubation period se kayamsange? (How long is the incubation period for COVID-19?)
- Incubation period haibase “virus tuna hakchang da changkhibadudagihouragalainadugilaiongleibahourakpamatamdubukhangnei”. Mayamnapanabada COVID-19 gi incubation period se numitmasing 1-14 faoba oi panari, adubukhuwaidagitouganbadachaoraknanumit 5 ni oi. Masigipanaribamatam se hennaakuppawarol fanglak abakanda updatetourakkhigani.

Mioibana COVID-19 sangadagiloubangambra? (Can humans become infected with the COVID-19 from an animal source?)
- Coronavirus asisangadaleiganba virus kiachoubakanglupni. Mioibana virus asilourak tuna atoppa mee da sandokpaasi di yamnatangnatok a.khudamoina SARS-CoV aside civet cat singda lei aduga MERS-CoVnautt (camel) tagisandorak a. COVID-19 gioibayabasagihourakfam di ngasifaobagioinasioiganihaiba chap chanakhangdri.
- Adomnangakthokchanaba, ahingbasangagikeithelchatpamatamdasangasingduhakthengnanasokpatoubiganuamadisadugathengnaribaleimaidasusokpirunu. Matampumnamaktaafabamahik matai changoidabachabathakpagithouramtoubiyu. Thongdoktribasanga, sagisangomnatragasangagikayat sing cheksinnapaibiyu. Masinathongdribachanabachinjaktumotsinbadagingakthokani. Thongdribanatragamunnathongdabasangaamadisangagi potthokchabiganu.

Eigiyumdayokpasadagi COVID-19 lourakprangambra? (Can I catch COVID-19 from my pet?)
- Hong Kong da hui amada COVID-19 nabagithoudokthengnakhrasu, ngasifaobagioinadi hui, houdongnatraga yum yokpasadagilainasisandorakpangambagikhudamfangdri. COVID-19 gilainananaraba mee amanalokkhuba, hakthikhanbanatragawangangbadagithadorakpa tin makupsingdagisandok a.Esangakthokchanabakhutsatoibafajanahamsi. WHO namasigimatang da toubaanoubathijinbagithabak sing amadiatoppa COVID-19 gihiram sing yengsilliamsunganouba finding sing leirabakanda update touri.

Virus asileimaidakayamkuinaleibangambage? (How long does the virus survive on surfaces?)
- COVID-19 nahalliba virus asileimaidakayamkuinaleibangambagehaibamunnakhangdri, adubu virus asiatoppa coronavirus gumnatoubagumuri. Neinabadagiasumnahairimadudi coronavirus (COVID-19 giahanbawarolyaona)asileimaisingdapungkharadaginumit kaya ama hingdunaleibangammi. Masitongantonganbafibam (khudamoinaleimaigimakhal, ayingasanatragaakoibagiesingmanilgichang) gimatungennakhetnarambayai.
- Adom an karigumabaleimaiamadamahikpaklambayaikhanbiradi virus tuhatnabaamasungadomamadiatoppa mee busungakthoknaba disinfectant/sanitizer ama sijinnabidunaleimai du sendokpiyu. Alcohol yaobakhutteithoknabadunanatragasaponamasungesingnakhutsahamdokpiyu. Mit, chin natraganatonsokpiganu.
COVID-19 narabamafamamadagi pot cheiloubasisokningaioidabra? Is it safe to receive a package from any area where COVID-19 has been reported?
- Oide. Lainaleiraba mee amanalalonetiki pot cheitdamotsinhannabagioibayasihanthei.Amasungasigum potcheisingdimafamamadagimafamamadathangdokthangin, puthokpusintoubaamaditongantonganbafibamamadiayingasa da leihanbamaramnapot cheidudagi COVID-19 thokhalliba virus tulourakpeikhudongthibadusuhanthei.

Einatouroidabakarigumbaamataleitabra? (Is there anything I should not do?)
Makhadapiribapambei sing asidi COVID-19 thengnabadakanabafangbangamoiamadikhudongthiningai oi: - Meikhusijinnaba
- Mask mayam ama marolmaroluppa
- Antibiotics chaba (wahang tara gi “COVID-19
ngakthokpanatragafahanbangambalaiyengikarigumbamakhalamagihidakleibra”.) Karigumbaadomlaihouhouraba, lokkhurabaamadisorhonbawaraba, henna lubakhudongthingaioibalainaoirakpagichanghanthanabangallingeidalaiyengnabahotnabiyuamasungekuikuidringeiadomnachatkhibamafamsingiwari du ana laiyengbiriba mee dudasoidanalibiyu.
Khanghanjaba:CC BY-NC-SA 3.0 IGO licence sinaleibayonbatoubagidamaknataba, FAED sijinnabasingbukarigumbaamataloudanasindokpa, nounanamthokpa, yenthokpa, handokpaamasungthabaktulousindunachatnabayahalli. WHO buwarolsigidamaksakkhangbidunatoubiyu.

Lainapumnamak ta toubagumNgakthokpanafahanbadagiyamnafabahelli! (Prevention is better than cure as it applies to all diseases!)
Mahikchangbadagingakthoknabaamasungsandokpagichanghanthanabamakhagisingitoubiyu: (To prevent infection and to slow transmission of COVID-19, do the following:)
- Changnainasaponamasungesingsijinnadunachamthopkiyu, natraga alcohol yaobakhutteithoknabanateithokpiyu.
- Adomamadilokkhuribanatragahakthikhallibaanigimarakta 1 meter giarappaleihanbiyu.
- Adomgimaidasokpiganu.
- Lok khubanatragahakthikhanbada chin natonkhumjinbiyu.
- Hakchangnungaitradi yum da leibiyu.
- Thabombi (lungs) mapangalsonthahangadabameikhusijinnabaamasungatoppathabak sing leppiba.
- Darkarleitanakoibachatpatokpibaamadi mee yamnachaonapunbadagilapthoktunaesagihakchangatoppadagilapnaleiba.

COVID-19 gilaiong sing (Symptoms of COVID-19)
COVID-19 virus natongangtonganbamioisingbutongantonganbalambidaginahalli. COVID-19 asiningsasorhonbagioibaanabaniamasunglainasinanarabamioiayambaechamchambalaiongdagikharamayaioiraptounanabalaiongoihallakpayai. Aduga top toppamakhalgilaiyeng darker leitabayai. Atoppalainaleibaamasungchahihumfusurabamioi dana lainaasi henna khudongthiningai oi amasungsibafaobaoihallakpayai.
Ayambanaoiganbalaiong sing:(Common symptoms include:)
- laihouhouba
- Choktaba
- Kangkhukhuba
Atoppalaiyongsingna: (Other symptoms include:)
- Sor sangnahonbangamdaba
- Chikpaamasungnaba
- Khanaosabanaba
- Amasungmioikharadikhonghamba, oningba, natraganaton mahi taba

People with mild symptoms who are otherwise healthy should self-isolate and contact their medical provider or a COVID-19 information line provided by Government for advice on testing and referral.
People with fever, cough or difficulty breathing should call their doctor and seek medical attention.